Χάρτινες εικόνες

Η συλλογή θρησκευτικών χαρακτικών του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού είναι από τις πιο σημαντικές ομόθεμες συλλογές διεθνώς. Περιλαμβάνει 239 χαρακτικά και 10 ξύλινες και χάλκινες μήτρες. Τα 232 χαρακτικά και οι 8 μήτρες προέρχονται από την προσωπική συλλογή της Ντόρης Παπαστράτου που δώρησε η ίδια και παραχωρήθηκε από τις κόρες της Μαρίνα και Δάφνη στο Μουσείο το 1995. Πολλά από τα έργα έχουν παρουσιασθεί σε ελληνικές και ξένες εκθέσεις και δημοσιεύσεις.

Η συλλογή του Μουσείου περιλαμβάνει θρησκευτικά χαρακτικά που ονομάζονται επίσης χάρτινες εικόνες και εκπροσωπούν μια ελάχιστα γνωστή πτυχή της ορθόδοξης εικονογραφίας, διαγράφοντας πορεία παράλληλη με τις τοιχογραφίες και τις φορητές εικόνες. Αρχικά εισάγονταν από κέντρα της Ευρώπης (Βενετία, Βιέννη κ.ά.). Η αφετηρία της ορθόδοξης χαρακτικής προσδιορίζεται στον 17ο αιώνα, επιδεικνύοντας αρχικά αυτόνομες ξυλογραφίες, στη συνέχεια χαλκογραφίες από τον 18ο ως τις αρχές του 20ού αιώνα και τέλος λιθογραφίες. Τα χαρακτικά τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν σε κοινότητες ορθοδόξων τουρκοκρατούμενων περιοχών και της Διασποράς. Απεικονίζουν άγια πρόσωπα, θρησκευτικές σκηνές και πανοραμικές απόψεις μονών από το Άγιον Όρος, το Σινά και αλλού, καθώς επίσης ναών με τους προστάτες αγίους και δευτερεύουσες σκηνές με επεισόδια της ιστορίας τους. Αποτελούν μονόφυλλα προσκυνητάρια επηρεασμένα από τις αναγεννησιακές απόψεις πόλεων που διακοσμούν τα δυτικά εικονογραφημένα οδοιπορικά και προσκυνητάρια. Στη συλλογή του Μουσείου υπάρχουν επίσης αντιμήνσια και συγχωροχάρτια. Το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής αποτελούν χαλκογραφίες που φιλοτεχνήθηκαν στο Άγιον Όρος από ιερομόναχους, μοναχούς και κοσμικούς χαράκτες και χρυσοχόους, η πλειοψηφία των οποίων διατηρούσε εργαστήριο στις Καρυές, πρωτεύουσα της μοναστικής πολιτείας του Αγίου Όρους. Επιγραφές στα χαρακτικά μνημονεύουν τα ονόματα των δημιουργών τους που κάποτε ταυτίζονται με τους εκτυπωτές (σταμπαδούρους) και τέλος τους χορηγούς. Από μία μήτρα παράγονταν χιλιάδες αντίτυπα με χαμηλό κόστος, τυπωμένα σε χαρτί και άλλοτε σε μεταξωτό ύφασμα. Διανέμονταν στους προσκυνητές στις εορτές των εικονιζόμενων μονών και ναών που γίνονταν έτσι ευρέως γνωστές.